Ρατσισμός, το προπατορικό αμάρτημα της κοινωνικής οργάνωσης (2o Μέρος)

Ρατσισμός, το φίδι αλλάζει δέρμα
Ο ρατσισμός στη σημερινή εποχή έχει λάβει μια τελείως διαφορετική όψη σε σχέση με αυτή του παρελθόντος σε μια προσπάθεια να ακολουθήσει και να υπηρετήσει όσον το δυνατόν καλύτερα τις επιταγές του κεφαλαίου και του καπιταλιστικού συστήματος. Πριν κάνουμε λόγο για τα χαρακτηριστικά του εκσυγχρονισμένου ρατσισμού θεωρούμε ότι είναι ενδιαφέρον να αναφερθούμε (επιγραμματικά) στις μεταλλάξεις και μεταμορφώσεις του ρατσισμού στο πέρας της ιστορίας. 
Έως τη δεκαετία του 60 η ρατσιστική ιδεολογία συγκροτείται με βάση τη βιολογική-φυλετική διαφορά.  Από τη δεκαετία του 60 και έπειτα παρατηρείται μια τάση αντικατάστασης αυτών των εθνικιστικών ιδεολογημάτων από εκείνα που τείνουν να «θεσμοποιήσουν» την πολιτισμική διαφορά ως πυρήνα του σύγχρονου ρατσισμού.  Η ψευτοεπιστήμη των φυλών εγκαταλείπεται.  Κάτω από αυτό το πρίσμα ο «διαλογικός» ρατσισμός του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα (κοινωνικός Δαρβινισμός) βρίσκεται σε υποχώρηση. Ο «βιολογικός» ρατσισμός εκφράζει ιδεολογικά τις κληρονομικές διαφορές και το σωματικό «φαντάσμα»⁹. Αντίθετα, ο «κουλτουραλιαμός» (culturalisme)¹⁰ κατόρθωσε να συγκαλύψει επιφανειακά την ιδέα της ιεραρχίας, η οποία όμως παρουσιάζεται ως αναγκαία συνθήκη «ταξινόμησης» των διαφορετικών πολιτισμών. 
Ο σύγχρονος «νεορατσισμός» είναι ίσως ένα φαινόμενο μετάβασης προς το «μεταρατσισμό» (που είναι πάντα ένας ρατσισμός). 
Το φαινόμενο αυτό αναπτύσσεται την εποχή της αποαποικιοποίησης και του αυξανόμενου ρόλου ορισμένων κρατικών θεσμών όπως του σχολικού μηχανισμού στην αναπαραγωγή και νομιμοποίηση των κοινωνικών ανισοτήτων. Παράλληλα, ο «νεορατσισμός» οφείλει να προσαρμοστεί στη διεθνοποίηση των επικοινωνιών και της κυκλοφορίας της εργασιακής δύναμης, και στο μετασχηματισμό των «συνόρων» σε όργανα κοινωνικής προφύλαξης (η τρομοκρατία, το AIDS). Οι νέες «φυλές», στις σύγχρονες κοινωνίες, είναι, οι μετανάστες και οι «κοινωνικά αποκλεισμένοι».  
Σ' αυτές τις νέες κατηγορίες εφαρμόζονται πολιτικά και ανθρωπολογικά σχήματα αποκλεισμού τα οποία θεμελιώνονται στη βάση ενός τριπλού καθορισμού (ταξική καταγωγή, εθνική προέλευση, κοινωνική παθολογία). Παράλληλα, μέσω αυτών των νέων κατηγοριών πραγματοποιείται αποτελεσματικά η καθημερινή ιδεολογική αναστροφή των πραγματικών κοινωνικών σχέσεων.

Η μετάβαση αυτή από ένα πεπαλαιωμένο και απαξιωμένο είδος ρατσισμού σε ένα άλλο πιο εκσυγχρονισμένο αποδεικνύει ότι ο ρατσισμός σήμερα έχει περάσει στην πράξη. Για λόγους επικοινωνιακούς έχει επιλέξει συγκαλυμμένες θέσεις που δεν αποτελούν άμεσα κοινωνική πρόκληση-δεν κάνει λόγο για φυλές, βιολογική κληρονομικότητα αλλά προβάλει την πολιτισμική καθαρότητα και προκαλεί άγχος και πανικό απορρόφησης από άλλους λαούς.  Η ουσία όμως παραμένει η ίδια καθώς και με τον έναν και με τον άλλον τρόπο δημιουργούνται κοινωνικά αποκλεισμένοι.  
Παράλληλα, είναι έκδηλη η προσπάθεια να μετατραπεί σε θεσμοποιημένο ρατσισμό μέσω της συγκρότησης ενός ρατσιστικού κινήματος ικανού να ηγεμονεύσει.  Για το λόγο αυτό παρατηρείται συλλογικοποίηση ιδιωτικών ρατσιστικών συμπεριφορών και μετατροπή των κοινωνικών προβλημάτων σε εθνικά ζητήματα¹¹. Οι μετέχοντες σε αυτό το κίνημα θεωρούν τους εαυτούς τους ως κυρίαρχες τάξεις και αισθάνονται ότι δρουν ως ανώτερη φύση.  Οι κοινωνικές ανεπάρκειες των μειονεκτούντων ομάδων αρχίζουν να εκλαμβάνονται από τις κυρίαρχες ομάδες ως διανοητικές ανεπάρκειες ως ψυχολογικές ανεπάρκειες ως κληρονομικές ανεπάρκειες.  Διαπλάθονται στερεότυπα τα οποία ανακαλούν στη σκέψη των νεοφυλετιστών συγκεκριμένα χαρακτηριστικά και δημιουργούν εχθρικές στάσεις. 
Εξήγηση αυτής της συμπεριφοράς αποτελεί η έκφραση της πιο κύριας και πιο απειλητικής μορφής του ρατσισμού, ο εθνοκεντρισμός του που θεωρεί τον κάθε ένα λαό ως περιούσιο¹² με χαρακτηριστικό παράδειγμα την αναδιατύπωση ενός παλιού στοιχείου του παραδοσιακού: τον παγκόσμιο ρόλο του ελληνικού πολιτισμού και την αποστολή του να σώσει¹³…  Μέσα σε αυτό το πλαίσιο θεμελιώνεται και η έννοια της εθνικής προτίμησης.  Η εθνική προτίμηση αποτελεί και αυτή κύριο χαρακτηριστικό του σημερινού ρατσισμού. Είναι η έννοια που μας επιτρέπει να ρωτάμε εάν η παρουσία των μεταναστών είναι επωφελής για την ελληνική κοινωνία¹⁴ και να θεωρούμε τη λέξη αλβανός συνώνυμη με τη λέξη εγκληματίας.

Ρατσισμός-εθνικισμός: ο δούρειος ίππος  της  πολιτικής των αφεντικών
Ο σύνηθες τρόπος ανάλυσης του φαινομένου ύστερα από την εκδήλωση ρατσιστικών συμπεριφορών και πρακτικών, κάνει λόγο για την ύπαρξη πολιτιστικού-υποκειμενικού εθνικισμού ο οποίος αποτελεί έκφραση φόβου προς τον άλλο, προς την αστάθεια της παγκοσμιοποίησης, περί αναδίπλωσης στο οικείο, περί ταυτότητας κ.α. 
Με τον τρόπο αυτό επιχειρείται μια εξατομίκευση του φαινομένου το οποίο λαμβάνει τη μορφή ενός συνόλου μεμονωμένων ψυχοπαθολογικών και αδικαιολόγητων συναισθηματικών εκδηλώσεων και τάσεων (υπερβολική πρόσδεση στον τόπο, στην παράδοση).  Κάτι τέτοιο έχει ως συνέπεια την απομάκρυνση του φαινομένου από την πολιτική και κοινωνική του διάσταση¹⁵.  Μια διάσταση η οποία εξυπηρετεί ξεκάθαρα την πολιτική του κεφαλαίου και των αφεντικών που έχει ως στόχο την ενσωμάτωση και ταυτόχρονα τη διάσπαση των εργαζομένων  για την καλύτερη εκμετάλλευση τους, για τον αποπροσανατολισμό και την αποδυνάμωση των αγώνων τους¹⁶.  Στόχος, λοιπόν, αυτής της πρακτικής είναι η εθνοποίηση του προλεταριάτου μέσω νεορατσιστικών –εθνικιστικών ιδεολογημάτων, μια προσπάθεια που είναι συνδεδεμένη με την ευρωπαϊκή αποικιοκρατία και την εθνοποίηση των εθνών. 
Συγκεκριμένα, στις αρχές του 19ου αιώνα συγκροτείται στην Ευρώπη μία κοινωνική ανθρωπολογία η οποία κατασκευάζει την έννοια «φυλή των εργατών» (race des ouvriers), θεμελιώνοντας παράλληλα μία σχέση αντιστοιχίας ανάμεσα στην οικονομική αθλιότητα, το βιολογικό εκφυλισμό και την τάση για εγκληματικότητα¹⁷.                             
Οι μεγάλες μετακινήσεις πληθυσμών κατά τον 19ο και 20ο αιώνα (μετανάστευση και μετακινήσεις στο εσωτερικό των κοινωνικών σχηματισμών) και η αποικιοκρατική επέκταση, θεσμοποιώντας στο εσωτερικό των εθνικών χώρων τα σύνορα μεταξύ των «αυθεντικά εθνικών» εργαζόμενων και των «ιθαγενών», επέτρεψαν τη μετατόπιση των «φυλετικών χαρακτηριστικών». 
Αφ' ενός, η εργατική τάξη «εθνοποιήθηκε». Αφ' ετέρου, ο μετανάστης και ο «ιθαγενής» εργαζόμενος στις αποικίες συγκροτούν τη νέα «φυλή των εργατών».  Με αυτόν τον τρόπο μεγιστοποιείται η ταύτιση ανάμεσα στην εθνική ταυτότητα και την ταξική προέλευση. 
Αυτή η μετατόπιση παίζει αποφασιστικό ρόλο στη δημιουργία ενός σχίσματος στο εσωτερικό της εργατικής τάξης.  Οι εργατικές σχέσεις γίνονται ανταγωνιστικές. Ο φόβος της ανεργίας, που οφείλεται στις οικονομικές πολιτικές των επιχειρηματιών (λιγοστές επενδύσεις, μεταφορά επιχειρήσεων σε περιοχές με φθηνά εργατικά χέρια, αναζήτηση ανασφάλιστου εργατικού προσωπικού) τρομοκρατεί τον εργατικό πληθυσμό σε ολόκληρη την Ευρώπη καθώς κάτι τέτοιο δεν συνεπάγεται μόνο την οικονομική δυσχέρεια αλλά και τον κοινωνικό αποκλεισμό του ανέργου¹⁸. Με συνέπεια να μεγαλώνει το κλίμα ξενοφοβίας ανάμεσα στους εργάτες. Ο ξένος εργάτης δεν είναι πια ο συνάδελφος που έχει τον ίδιο αγώνα επιβίωσης ενάντια στα συμφέροντα των αφεντικών. Τώρα πια είναι αυτός που προκαλεί φόβο επειδή αν και είναι όμοιος με τους άλλους εργαζόμενους, η παρουσία του γίνεται αισθητή ως επίθεση προς τον προσωπικό χώρο των άλλων εργαζομένων και ως επίθεση στο δικό τους κόσμο¹⁹. Παράλληλα, σε μια προσπάθεια να διασώσουν τα κεκτημένα τους προς την κυρίαρχη τάξη, παρουσιάζονται να συντηρούν την έννοια της εργατικής φυλής διαιωνίζοντας τον ταξικό ρατσισμό και φυσικά την κατάτμηση της κοινωνίας σε ανώτερες και κατώτερες τάξεις²⁰.
Γίνεται εύκολα αντιληπτό ότι το πρόβλημα εμφάνισης του ρατσισμού και του εθνικισμού είναι πρόβλημα πολιτικού καθεστώτος. Αυτό είναι που διαφθείρει τις μάζες στο σύνολό του.  Συνεχόμενη προπαγάνδα σοβινιστικού αντιτουρκισμού, αντισημιστισμού, αντιιμπεριαλισμού (μιλώντας για την Ελλάδα), διαμορφώνουν ένα λαό ικανό στην πρώτη ευκαιρία να στραφεί ενάντια σε όποιον του υποδείξουν τα αφεντικά του.  Παράλληλα, οι καταστροφές στα μεροκάματα, στις κοινωνικές κατακτήσεις, η ανεργία, η υποβάθμιση του πολίτη, διαλύουν κάθε αυτοεκτίμηση στα μέλη της κοινωνίας η οποία αναζητάει επιβεβαίωση σε ένα φανταστικό κόσμο ενός ανώτερου ένθους (ελληνικού) και είναι έτοιμος κάθε μικροαστός να χαρεί το μεγαλείο αυτό σε κάθε αγώνισμα, σε κάθε τραγουδάκι και σε κάθε κομπλιμέντο κάποιου/ας…
Μέσα σε αυτό το πανηγυρικό κλίμα εθνικού παροξυσμού οι αλλαγές στην οικονομική πολιτική, οι θεσμικές και εξωθεσμικές κινήσεις ελέγχου των ροών της εργασιακής δύναμης προς τις πλέον ανεπτυγμένες χώρες, οι μηχανισμοί διαχείρισης και ενσωμάτωσης αυτών των ροών και ο συνακόλουθος κατακερματισμός της μισθωτής εργασίας σε εθνικό και διεθνές επίπεδο, η μετατροπή της χώρας από χώρα προέλευσης σε χώρα υποδοχής, η υπερεκμετάλλευση των οικονομικών μεταναστών από επιχειρήσεις, η περιστασιακή μίσθωση αλλοδαπών χωρίς ασφάλιση, η μετατροπή της Ευρώπης σε ένα αστυνομοκρατούμενο κράτος φρούριο, η ανεξέλεγκτη βία και η καταστολή της κρατικής εξουσίας, μένουν απαρατήρητες μπροστά στο μεθύσι της εθνικής υπερηφάνειας. Αντιθέτως, σε κατάσταση πλήρης νηφαλιότητας και διαύγειας συγκροτείται η κοινωνικό-οικονομική βάση του εθνικισμού, του ρατσισμού και της ξενοφοβίας. 


Θεόδωρος Παξινός
Ψυχολόγος

Ρατσισμός, το προπατορικό αμάρτημα της κοινωνικής οργάνωσης (1o Μέρος)

9) εγγραφή ψυχοκοινωνιολογικών χαρακτηριστικών στο ανθρώπινο σώμα.
10) (δηλ. η θεωρία των πολιτισμικών διαφορών)
11) Balibar, A. (). Έρευνες πάνω στον εθνικισμό και το ρατσισμό (Τ. Καναβάρος, μτφ).  Ανασύρθηκε Ιούνιο 15, 2005, από το www.theseis.com/1-75/theseis/t25/t25f/ereunes.htm
12) Αλφιέρη, Σ. (1998). Η άνοδος των ρατσιστικών ιδεών στην Ευρώπη.  Ανασύρθηκε Ιούνιος 15, 2005, από http://www.ppnp.gr/index/Drastiriotites/Docs/9-98/StellaA.doc
13) Βουλιάκης, Π. (2005). Η ανάδυση του φασισμού και του ναζισμού.  Ανασύρθηκε  Ιούνιο 15, 2005, από www.archive.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=129 - 109
14) Ιωακείνογλου, Η. Μια κριτική θεώρηση του συστήματος των «κλειστών συνόρων» ως απάντηση στο επίκαιρο ερώτημα «Πόσους μετανάστες αντέχει η εληνική οικονομία μετά τους Ολυμπιακούς αγώνες;» Ανασύρθηκε Ιούνιο 17, 2005 από www.antigone/gr/RoundTables/2004NRT_proceedings_2004.pdf
15) Γαβριηλίδης, Α.  Ο εκσυγχρονισμός του εθνικισμού, τ.81, σ.25.  Ανασύρθηκε Ιούνιο 20, 2005 από www.theseis.com/them2002.htm
16) Μάρκου, Κ.  Επικίνδυνη τάση ο εθνικισμός. ΠΡΙΝ (εφημερίδα της ανεξάρτητης αριστεράς), φύλλο 687, σελ. 6-7.
17) Αυτός ο ιδεολογικός σχηματισμός (ο οποίος «θεωρητικοποιήθηκε» από την Ιατρική, την Ψυχολογία και τη Στατιστική) παραπέμπει σε τρεις ιστορικές διαδικασίες.
α) Την πολιτική Δημοκρατία, δηλ. την πάλη των τάξεων για ισότητα, μετά τη Γαλλική και την Αμερικανική Επανάσταση. (Οι εργαζόμενες τάξεις είναι «επικίνδυνες» τάξεις σύμφωνα με τον L. Chevalier).β) Την παρουσίαση της χειρωνακτικής εργασίας ως του «ίδιου» χαρακτηριστικού της «φυλής»
των εργατών. Αυτό πραγματοποιείται όχι μόνο με τη μορφή που υπήρχε στην αρχαιότητα (το σώμα του υπηρέτη και το πνεύμα του κυρίου) αλλά κυρίως με τη σύγχρονη μορφή που παρουσιάζεται ως αποτέλεσμα της αυξανόμενης εκμηχάνισης της παραγωγικής διαδικασίας (Taylor)ς Οι άνθρωποι σώματα (ή υποάνθρωποι) και οι υπεράνθρωποι της κυρίαρχης τάξης, που είναι (hommes sans corps) άνθρωποι «χωρίς σώμα» και ταυτόχρονα προικισμένοι με ένα «υπερσώμα» (σεξουαλικό και αθλητικό).
γ)Την ανάπτυξη της ανθρωπονομίας (σύμφωνα με την έκφραση του D. Bertaux)ς Δημογραφικές τεχνικές και θεσμοί οικογενειακής και χωροταξικής σχεδιοποίησης συνδεδεμένοι με τις αντιφατικές αναγκαιότητες του καπιταλισμού. (Διατηρώντας ένα υπερπληθυσμό και «σταθεροποιώντας» την εργασιακή δύναμη μέσω της θεσμοποίησης μιας «κοινωνικής κληρονομικότητας» της εργατικής τάξης).
18) Γιατί άνεργος σημαίνει δεν συμμετέχω στο οικονομικό σύστημα, δεν έχω πρόσβαση στην πληροφόρηση, δεν συμμετέχω στην πολιτική και κοινωνική ζωή, ζω στο περιθώριο βίαια αποκλεισμένος
19) Βήχος, Π. (2002).  Μετανάστες.  Ανασύρθηκε Ιούνιο 25, 2005 από  www.politikokafeneio.com/metanastes/simaia3110.htm
20) Balibar, A. (). Έρευνες πάνω στον εθνικισμό και το ρατσισμό (Τ. Καναβάρος, μτφ).  Ανασύρθηκε Ιούνιο 15, 2005, από το www.theseis.com/1-75/theseis/t25/t25f/ereunes.htm