Ψυχική ασθένεια: «ο τρελός, ο κακός και ο επικίνδυνος»

Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας - 10 Οκτώβρη

Η Παγκόσμια Ημέρα Ψυχικής Υγείας εορτάζεται κάθε χρόνο στις 10 Οκτωβρίου. Με τον τρόπο αυτό, τόσο η Παγκόσμια Ομοσπονδία Ψυχικής Υγείας όσο και ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, στοχεύουν στην ευαισθητοποίηση και ενημέρωση της κοινής γνώμης για την ψυχική ασθένεια. Και αυτό γιατί ακόμα και στις μέρες μας, η ψυχική ασθένεια εξακολουθεί να γίνεται αντιληπτή από τους περισσότερους ως κάτι το μυστηριώδες, το τρομακτικό, το ανεξήγητο και να συνοδεύεται από λανθασμένες αντιλήψεις, δοξασίες, προκαταλήψεις που λαμβάνουν τις διαστάσεις μύθου. Ο άνθρωπος με ψυχική νόσο προσδιορίζεται ως ο τρελός, ο κακός, ο επικίνδυνος ο δαιμονισμένος και καλείται να αντιμετωπίσει εκτός από την ίδια του τη νόσο, ένα ανεξίτηλο σημάδι ντροπής και απαξίας- το κοινωνικό στίγμα.
Ο στιγματισμός, το στίγμα της ψυχικής νόσου, η δυσφημιστική αυτή ιδιότητα που αποδίδεται στο άτομο του στερεί το δικαίωμα της κοινωνικής αποδοχής, το αναγκάζει να κρύβει την αιτία που προκαλεί αυτή την αρνητική κοινωνική αντιμετώπιση και το οδηγεί σε σημαντικές απώλειες όπως αυτή του αυτοσεβασμού.
Παράλληλα το αίσθημα ντροπής και η κοινωνική απόσυρση, η αποφυγή γνωστοποίησης του προβλήματος και αναζήτησης βοήθειας από ειδικούς, ο φόβος της απόρριψης δημιουργούν περισσότερα προβλήματα και από την ίδια τη διαταραχή με επιπτώσεις τόσο για το άτομο όσο και για την οικογένεια του.
Τι κάνει όμως την κοινωνία να νιώθει δέος μπροστά στην ψυχική ασθένεια και να καταφεύγει στον στιγματισμό; Γιατί προσπαθεί να διαφυλάξει τη συνοχή της διαχωρίζοντας το εμείς (φυσιολογικοί, υγιείς) από τους άλλους (άρρωστοι χωρίς αξία);
Μια απάντηση είναι η άγνοια και ο φόβος που ωθούν στην υιοθέτηση αστυνομικού βλέμματος καθώς και έντονου κινδυνολογικού ύφους απέναντι σε αυτούς τους ανθρώπους των οποίων η κοινωνική τους ύπαρξη και παρουσία θα πρέπει να κριθεί στο κρεβάτι του Προκρούστη. Ένα κρεβάτι που υπακούει στα κριτήρια: κανονικότητα (αποδοχή) - διαφορετικότητα (αποκλεισμός). Ό, τι παραβαίνει τον νοηματικό ορίζοντα που θέτουν η κυρίαρχη εξουσία και κοινή γνώμη, οι πολιτικές, τα οικονομικά συμφέροντα, αφαιρείται, απομακρύνεται, περιορίζεται, πλαισιώνεται, οριοθετείται, εγκλωβίζεται είτε εντός της κοινωνίας είτε εκτός αυτής.
Οι αντιλήψεις που δημιουργούνται μέσα σε αυτό το πλαίσιο αναφορικά στην ψυχική ασθένεια στοιχειοθετούν αυθαίρετα μια κατάσταση προβληματική, μια κατάσταση επικίνδυνη από την οποία θα πρέπει να προστατευτεί το σύνολο της κοινωνίας. Τις αντιλήψεις αυτές θα μπορούσαμε να τις εντάξουμε σε ένα δίπολο. Στη μια άκρη του δίπολου κυριαρχεί η αντίληψη ότι τα άτομα με ψυχική ασθένεια δημιουργούν προβλήματα άρα είναι πρόβλημα (π.χ. είναι βίαιοι, επικίνδυνοι, δεν μπορούν να εργαστούν άρα είναι μη παραγωγικοί- άχρηστοι). Η άλλη αντίληψη, στην άλλη άκρη του δίπολου, εκφράζει ότι τα άτομα με ψυχική νόσο αντιμετωπίζουν προβλήματα- και δεν περιορίζονται μόνο στη νόσο αλλά και σε θέματα που αφορούν την κοινωνική τους παρουσία και αποδοχή. Η πρώτη αντίληψη λόγω της έντονης προκατάληψης είναι ρατσιστική με ξενοφοβικά στοιχεία και στηρίζεται σε μυθεύματα. Η δεύτερη έχει στοιχεία συμπόνιας, δημοκρατικότητας, ανθρωπισμού είναι πιο αριστερή- σε θεωρητικό τουλάχιστον επίπεδο.
Σε αυτό το δίπολο, αν θεωρήσουμε ότι καλύπτει το φάσμα των πολιτικών αντιλήψεων, παρατηρείται ότι λείπει η παρουσία των ίδιων των ατόμων με ψυχική νόσο. Φαίνεται να μην υπάρχει χώρος ή μάλλον δεν προβλέπεται χώρος για τα άτομα με ψυχική νόσο να δράσουν ως πολιτικά υποκείμενα εκφράζοντας και αυτά τη θέση τους. Για το σκοπό αυτό, ελλείψει των υποκειμένων αυτών, εμφανίζονται άλλοι πιο ειδικοί, πιο ευαισθητοποιημένοι, πιο ικανοί στο να μιλάνε για την ασθένεια του άλλου, πιο ευαίσθητοι στον πόνο του άλλου ακόμα και από τον ίδιο τον άλλο, πιο άνθρωποι έτοιμοι να θυσιάσουν τα πάντα για τον άλλο χωρίς τον άλλο, πιο ικανοί στο να αντιλαμβάνονται τις ανάγκες άλλων και να προτείνουν λύσεις για άλλους χωρίς να συμφωνούν οι άλλοι. Με λίγα λόγια, ελλείψει των ατόμων που τους αφορούν, όλοι οι άλλοι, για άλλους λόγους προσπαθούν να κάνουν σημαία έννοιες όπως διαχείριση, ρύθμιση, αντιμετώπιση, υπενθυμίζοντας σε όλους ότι το ζήτημα της ψυχικής νόσου είναι πρόβλημα. Ένα πρόβλημα που θέλει διαχείριση, ρύθμιση και αντιμετώπιση.
Ένα πρόβλημα που επιβάλλει στα άτομα με ψυχική νόσο την εγκαρτέρηση και την επίμονη αντιμετώπιση τους ως μετέωρες υπάρξεις μεταξύ της πραγματικότητας και της μη πραγματικότητας, όχι τόσο ως σύμπτωμα της νόσου αλλά εξαιτίας της κοινωνικής μας παθογένειας, μεταξύ της λογικής και του παραλόγου, μεταξύ του συναισθήματος και της αναισθησίας, μεταξύ της διαδικασίας αποδοχής και του κοινωνικού αποκλεισμού τους, μεταξύ της ψευδαίσθησης της αλληλεγγύης και της κυνικής διάθεσης για μια κοινωνική επανένταξη που θα επέλθει όταν η κοινή γνώμη ενημερωθεί, όταν η κοινή γνώμη γίνει πιο ευαίσθητη, όταν η κοινή γνώμη πει όχι στις προκαταλήψεις….
Η πραγματικότητα όμως είναι ότι ενώ η κοινή γνώμη (ή κάποιο μέρος αυτής) τουλάχιστον φωνάζει όχι σε όλα αυτά, η κυρίαρχη εξουσία, το κράτος, η πολιτεία όποια απόχρωση και να έχει, δεν φαίνεται να αποδομεί τις παραληρηματικές της ιδέες που διακρίνουν στα ίδια της εδάφη ανθρώπους με δικαιώματα και ανθρώπους χωρίς δικαιώματα, ανθρώπους φυσιολογικούς και ανθρώπους ετικετοποιημένους με διαγνώσεις, ανθρώπους που έτυχε να νοσήσουν από κάποια ψυχική ασθένεια και για αυτό θα πρέπει να τιμωρηθούν μέσα από την καταπάτηση των ατομικών και κοινωνικών τους δικαιωμάτων, μέσα από την νομική ασάφεια στην κατοχύρωση αυτών, μέσα από τις μειωμένες χρηματοδοτήσεις και τις εκπτώσεις στην ποιότητα της θεραπεία τους…
Τελικά, η κοινή γνώμη μπορεί να χρειάζεται και άλλη ενημέρωση και ευαισθητοποίηση σε θέματα γύρω από τη ψυχική νόσο, μπορεί να είναι πρόταγμα η αλληλεγγύη και ο σεβασμός της διαφορετικότητας του άλλου αλλά απαιτείται και η ουσιαστική υποστήριξη, η κοινωνική και επαγγελματική επανένταξη των ατόμων που αντιμετωπίζουν ψυχική ασθένεια.

Παξινός Θεόδωρος
Ψυχολόγος