Ρατσισμός, το προπατορικό αμάρτημα της κοινωνικής οργάνωσης (1o Μέρος)

“Και σεις, να μάθετε να βλέπετε και όχι να χαζεύετε…αυτό το τέρας μια φορά κόντεψε να κυβερνήσει των κόσμο. Οι λαοί είχαν ναρκωθεί, αλλά ας μη βιαστούμε να τραγουδήσουμε τη νίκη. Η κοιλιά από όπου γεννήθηκε είναι ακόμη γόνιμη.”
(Μπρεχτ, λίγο μετά την ήττα του ναζισμού.)

Κάτι σαν εισαγωγή: face to face με το ρατσισμό…
Ο σύγχρονος ρατσισμός δεν αποτελεί απλώς και μόνο ένα επεισόδιο ή μια επιβίωση παλαιών μορφών αλλά ένα παγκόσμιο φαινόμενο με ιστορικές ρίζες το οποίο αναπτύσσεται συνεχώς¹ μέσα στις δομές της κοινωνικής μας συνύπαρξης αποτελώντας μια κοινωνική σχέση που σχηματίζει ένα σύστημα αναπαραστάσεων, θεσμών και κινημάτων.  Είναι, λοιπόν, μέρος της κοινωνικής διαδικασίας έχοντας ως βασικό συστατικό του τη σύγκριση και τη διαφοροποίηση -ιεράρχηση –κατάταξη ανάμεσα στα μέλη. 
Παράλληλα, εκτός από τις κοινωνικές του πτυχές οφείλουμε να του αποδώσουμε και ψυχολογικές διαστάσεις από τη στιγμή που αποτελεί μια ιδεολογική δομή η οποία συγκροτεί υποκείμενα και συμπεριφορές (άτομα και συλλογικότητες) και τα κατευθύνει συνειδητά και ασυνείδητα.
Οι διάφορες μορφές του εμφανίζονται κάθε φορά μεταλλαγμένες ή καλύτερα εξελιγμένες σε τέτοιο βαθμό ώστε να είναι επίκαιρες και να μπορούν με επιτυχία να σχηματίζουν ιστορικές ενότητες με άλλες κοινωνικές σχέσεις.  Απώτερος στόχος τους είναι η άκριτη υιοθέτηση και ενσωμάτωση τους σε μεγάλο ποσοστό της μάζας.
Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να οδηγήσει στην άποψη ότι ο ρατσισμός αποτελεί ένα συγκυριακό πρόβλημα (=εμφανίζεται μόνο όταν οι συνθήκες τον ευνοούν), συνεπώς στη σημερινή πολυπολιτισμική δημοκρατική εποχή μας είναι δύσκολη η εκδήλωση του.  Η ερμηνεία αυτή είναι λανθασμένη καθώς ο ρατσισμός αποτελεί παραγωγό και απότοκο της κοινωνικής οργάνωσης στην οποία το ανυπόφορο και το αποδεκτό είναι πρακτικά δυσδιάκριτα μεταξύ τους, με συνέπεια να κάνουμε λόγο για ρατσιστικά καρκινώματα που συνεχώς κάνουν μεταστάσεις στην κοινωνία και οι μισοί να σφυρίζουν αδιάφορα, άλλοι να μένουν έκπληκτοι, ενώ οι περισσότεροι να ορκίζονται ότι κάτι τέτοιο δεν μπορεί να συμβαίνει….
Αντίθετα, είναι γεγονός ότι ο ρατσισμός χτυπά την πόρτα μας. Το φαινόμενο του εθνικισμού και της ξενοφοβίας σε μια περίοδο οικονομικής κρίσης, πολύ χαμηλών ρυθμών ανάπτυξης και όξυνσης της ανεργίας έχει αρχίσει να αναπτύσσεται επικίνδυνα στη χώρα μας, παρόμοιο φαινόμενο με αυτό της δυτικής Ευρώπης.

Εθνικισμός, ένα παγκόσμιο ιστορικό φαινόμενο
Ο εθνικισμός θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως πατέρας του ρατσισμού, αν και οι σχέσεις τους χαρακτηρίζονται ως κυκλικά αλληλοεξαρτώμενες.  Ο εθνικισμός χρειάζεται και χρησιμοποιεί ρατσιστικές ιδέες αλλά και ο ρατσισμός ευημερεί καλύτερα και αναπτύσσεται με εθνικιστικά ιδεολογήματα.
Κάνοντας λόγο για τον εθνικισμό θα μπορούσαμε να πούμε ότι οι ρίζες του εντοπίζονται στην προσπάθεια συγκρότησης και δημιουργίας της κοινωνίας σε μια διαφορετική πολιτική μορφή, αυτή του έθνους-κράτους κατά την περίοδο του διαφωτισμού και της γαλλικής επανάστασης.  Η προσπάθεια αυτή στηρίζεται στην αναγωγή του εγώ στο εμείς.  Το γένος αποκτά μεγαλύτερη αξία από το άτομο ενώ παράλληλα το εμείς αποτελεί ειδοποιό διαφορά αυτού του συνόλου έναντι των άλλων.  Κύρια χαρακτηριστικά του έθνους-κράτους γίνεται η ενοποίηση και η διαφοροποίηση.
Ο εθνικισμός μέρος του συνολιστικού συστήματος σκέψης εξελίσσεται από αυτή τη διαδικασία συγκρότησης- μετάβασης.  Από την πολλαπλότητα και την ιδιαιτερότητα των προβιομηχανικών κοινωνιών μεταβαίνει στην απολυτοποίηση και την ομοιογένεια μιας αχανούς έννοιας όπως είναι αυτή του έθνους.  Η εξέλιξη αυτή θέτει ως προϋποθέσεις την κοινή ιστορία την πολιτισμική ομοιογένεια και την εθνική καθαρότητα έναντι των ξένων και των διαφορετικών².
Συγκεκριμένα, η έννοια του έθνους διαμορφώθηκε σε γενικές γραμμές από δύο σχολές σκέψης: τη γερμανική και τη γαλλική³ οι οποίες τόνιζαν ως βασική ανάγκη του έθνους την ύπαρξη ζωτικού χώρου και την ικανότητα ετεροπροσδιορισμού, ταυτίζοντας το κράτος και τα σύνορα με την εντός των συνόρων εθνικότητα.
Στην προσπάθεια να εδραιωθεί η έννοια του έθνους ώστε να λειτουργεί με τρόπο δεσμευτικό και άνευ όρων, η αστική ιδεολογία αποσύνδεσε την έννοια του έθνους από τις αρχές της δημοκρατίας, της ισότητας και της λαϊκής κυριαρχίας και την πρόσδεσε στη μυστικιστική παράσταση του εθνικού πνεύματος, της εθνικής ψυχής και της εθνικής συνείδησης.  Οι έννοιες αυτές με τη σειρά τους δρουν υποσυνείδητα στο λαό στοχεύοντας στον συναισθηματικό και ψυχικό τους κόσμο και τον χειραγωγούν.
Αυτός ο μυστικισμός βασίζεται σε φυλετικές, θρησκευτικές, ηθικές και γενεαλογικές παραστάσεις και διακρίνεται από έναν αντιφατικό χαρακτήρα, αυτό της εσωτερικής ενότητας και της εξωτερικής διαφοροποίησης ή πιο απλά εμείς και οι άλλοι, οι διαφορετικοί. 
Η αντιφατικότητα αυτή υπηρετεί άψογα το σκοπό της καθώς συμβάλει από τη μια πλευρά στη δημιουργία της ομοιογενής φυλής που αποκτά αναλλοίωτα χαρακτηριστικά μέσα από μια διαδικασία που μοιάζει να κατευθύνεται από έναν φυσικό νόμο με κυρίαρχα ιδεολογήματα προόδου⁴, ενώ από την άλλη στην βούληση, από πλευράς μάζας, για ανάπτυξη και επιβεβαίωση της εθνικής υπόστασης του δικού της έθνους.
Φυσικά κάτι τέτοιο δεν μπορούσε να συμβεί από μόνο του.  Αντιθέτως η αστική-κεφαλαιοκρατική ιδεολογία το στήριξε πάνω σε ένα άρτια οργανωμένο σχεδιασμό τον οποίο θα μπορούσαμε να τον χαρακτηρίσουμε ως πρόγραμμα κατασκευής εθνικής κουλτούρας και συνείδησης. 
Ένας τέτοιος προγραμματισμός, λοιπόν, είχε σαν στόχο την καταστροφή ή την απάλειψη των ιδιαιτεροτήτων μέσω της πλήρους αφομοίωσης σε οποιαδήποτε πολιτιστικά μορφώματα είχαν οι κοινότητες που αποτέλεσαν το κάθε έθνος κράτος.  Παράλληλα, μέσω της υποχρεωτικής εκπαίδευσης, του ενιαίου πολιτικού, θεσμικού, νομικού πλαισίου, της υποχρεωτικής στράτευσης δημιουργήθηκαν και η κοινή γλώσσα και η κοινή καταγωγή.  Μέσω δε πολέμων, συνθηκών και υπερεθνικών οργανισμών δημιουργήθηκαν σταθερές δομές διαχείρισης της εξουσίας στο όνομα εθνών-κρατών σε “σταθερά” σύνορα.  Μοχλός πλήρους ομογενοποίησης ήταν και οι συχνές (μέχρι τη σταθεροποίηση) ανταλλαγές πληθυσμών ανάμεσα σε γειτονικά κράτη, καθώς και η κατανομή πληθυσμών στο εσωτερικό των κρατών⁵.
Αδιαφορώντας φυσικά για το αν η μεθοδευμένη αυτή στρατηγική προκαλεί τον απόλυτο και οριστικό αποκλεισμό του άλλου και οδηγεί νομοτελειακά στην υποταγή των ιδεών της οικουμενικότητας και των υπερεθνικών αξιών στην εθνική ιδεολογία⁶.  Χαρακτηριστικό στοιχείο αποτελεί το γεγονός ότι οι σφυγμομετρήσεις παρουσιάζουν το ρατσιστικό φαινόμενο να είναι εγγενές στον δυτικό πολιτισμό και σε κάθε του εκδήλωση: Τεχνολογική κυριαρχία, πρόοδος, ηθική της εργασίας, αποτελεσματικότητα, μόδα κτλ.
Το έθνος, το δημιούργημα των κοινωνικών συνθηκών, του τρόπου παραγωγής και των συγκρούσεων, χρησιμοποιώντας τα λεγόμενα της μαρξιστικής ιδεολογίας συνίσταται σε ένα κενό δοχείο που θα μπορούσαμε να το γεμίσουμε από πολιτική και μάλιστα από κοινωνική σκοπιά κατά το δοκούν με προοδευτικό ή οπισθοδρομικό περιεχόμενο.  Στην ουσία όμως κρίνοντας εκ των υστέρων, μπορούμε να μιλάμε μόνο για το οπισθοδρομικό περιεχόμενο του έθνους και της εθνικιστικής του ιδεολογίας.  Αποτελεί μια αδελφότητα αμυντικού μίσους, η οποία ορίζει μια ομάδα που διαθέτει τη δική της ταυτότητα και ταυτόχρονα αποκλείει όλους τους άλλους (Τζούλια Κρίστεβα)⁷.  Επιπρόσθετα, διακρίνουμε ότι ο φετιχισμός της εθνικής ομοιογένειας δεν μπορεί παρά να εκφυλίζεται σε ρατσισμό και ξενοφοβία όταν οι συνθήκες το επιτρέπουν.  Από την άλλη πλευρά ο ρατσισμός εξελίσσεται σε εθνικισμό της πλειοψηφούσας εθνότητας εις βάρος των κατασκευασμένων εσωτερικών εχθρών των αποδιοπομπαίων τράγων οι οποίοι εφευρίσκονται για να μπορεί να διατηρείται η εθνική υπόσταση ακαθήλωτη⁸.


Θεόδωρος Παξινός
Ψυχολόγος

Ρατσισμός, το προπατορικό αμάρτημα της κοινωνικής οργάνωσης (2o Μέρος)

1) Balibar, A. (). Έρευνες πάνω στον εθνικισμό και το ρατσισμό (Τ. Καναβάρος, μτφ).  Ανασύρθηκε Ιούνιο 15, 2005, από το www.theseis.com/1-75/theseis/t25/t25f/ereunes.htm
2) Βουλιάκης, Π. (2005). Η ανάδυση του φασισμού και του ναζισμού.  Ανασύρθηκε  Ιούνιο 15, 2005, από www.archive.gr/modules.php?name=News&file=article&sid=129 - 109
3) Η γερμανική σχολή θεωρεί ως βασικό προσδιοριστικό στοιχείο του έθνους “αντικειμενικούς” παράγοντες όπως η κοινή γλώσσα, η ιστορία. Το έθνος προβάλλεται ως φυσική δύναμη και έχει ως θεμελιώδη συντελεστή του τη φυλή.
Η γαλλική σχολή θεωρεί ότι προσδιοριστικό στοιχείο είναι η επιθυμία των μελών μιας κοινότητας να ζήσουν μέσα στα όρια ενός συγκεκριμένου κράτους. Έτσι η συνείδηση είναι υποκειμενική.
4) Αφιέρωμα: μετανάστες. Το δίκαιο της εξολόθρευσης του διαφορετικού. Η μαρμίτα, τεύχος 7, καλοκαίρι 2002.
5)Αφιέρωμα: μετανάστες. Το δίκαιο της εξολόθρευσης του διαφορετικού. Η μαρμίτα, τεύχος 7, καλοκαίρι 2002.
6) Leopoldo, M. Οι δυο λειτουργίες της εθνικής ιδεολογίας εσωτερική συνοχή και οριοθέτηση προς τα έξω, (Αντωνίου Μ., μτφ.). ανασύρθηκε Ιούνιος 20, 2005, από www.theseis.com/1-75/theseis/t25/t25f/oidileitoyrgies.htm
7) Ιωακείνογλου, Η. Μια κριτική θεώρηση του συστήματος των «κλειστών συνόρων» ως απάντηση στο επίκαιρο ερώτημα «Πόσους μετανάστες αντέχει η εληνική οικονομία μετά τους Ολυμπιακούς αγώνες;» Ανασύρθηκε Ιούνιο 17, 2005 από www.antigone/gr/RoundTables/2004NRT_Proceedings_2004.pdf
8) Βήχος, Π. (2004). Ρατσισμός σήμερα, εθνικισμός αύριο, σοσιαλισμός πάντοτε. Ανασύρθηκε Ιούνιος 15, 2005, από www.politikokafeneio.com/metanastes/ratsismos31104.htm